Tuy nhiên, thực tế nhiều năm qua cho thấy, mối quan hệ giữa chủ nhà và nhà thầu – hai bên gắn bó trực tiếp nhất trong quá trình tạo dựng tổ ấm – lại thường xuyên rơi vào trạng thái căng thẳng, nghi ngờ và mệt mỏi. Ngoài mâu thuẫn về lợi ích, nguyên nhân sâu xa nằm ở việc cả hai phía đều cho rằng mình đúng, nhưng lại chưa thực sự nhìn thấy áp lực của bên còn lại.
Với chủ nhà, căn nhà thường là tài sản của cả đời tích lũy. Họ phải cân bằng nhiều ý kiến trong gia đình, lo sợ bị thiệt vì thiếu kiến thức chuyên môn, đau đầu với chi phí phát sinh và gần như không có công cụ để kiểm soát vật tư, chất lượng thi công. Cảm giác phổ biến của nhiều chủ nhà là đang bước vào một "cuộc chơi bất cân xứng", nơi nhà thầu hiểu rất rõ cuộc chơi, còn mình thì loay hoay giữa vô số quyết định quan trọng. Khi công trình kéo dài, tiến độ chậm hoặc chất lượng không như kỳ vọng, sự thất vọng nhanh chóng chuyển thành mất lòng tin.
Ở chiều ngược lại, nhà thầu cũng chịu những áp lực ít khi được nhắc đến. Họ phải cạnh tranh trong một thị trường lấy giá rẻ làm thước đo, lợi nhuận bị ép xuống mức rất thấp, trong khi chi phí nhân công và vật tư liên tục biến động. Nhiều trường hợp, nhà thầu buộc phải báo giá thấp để có cơ hội ký hợp đồng, rồi trông chờ vào phát sinh để bù đắp – một vòng luẩn quẩn khiến quan hệ với chủ nhà ngày càng xấu đi. Chưa kể các rủi ro như thay đổi yêu cầu trong quá trình thi công nhưng không được thanh toán phần phát sinh, bị giữ tiền bảo hành, chậm thanh toán đợt cuối, hay thậm chí vướng rủi ro pháp lý khi chủ nhà yêu cầu thi công sai phép. Điều khiến nhiều nhà thầu mệt mỏi nhất là cảm giác làm đúng, làm đủ nhưng chỉ cần một sai sót nhỏ cũng dễ bị đánh giá là thiếu tử tế.
Xuất phát từ những mâu thuẫn đó, buổi họp mặt "Xây Nhà Tử Tế" do Cộng Đồng "Học Từ Thực Tế" tổ chức đã tạo ra một không gian để hai phía cùng ngồi lại, chia sẻ thẳng thắn những áp lực thường gặp. Chương trình quy tụ 70 chủ nhà đại diện cho hơn 450 chủ nhà đang và sắp xây nhà, cùng 30 đơn vị thiết kế – thi công làm nghề nghiêm túc.
Chia sẻ tại chương trình, anh Đinh Hoài Nam, người đã hướng dẫn hơn 1.200 chủ nhà tại Khóa học kỹ năng Tự Kiểm Soát Xây Nhà, cho rằng mấu chốt của xung đột nằm ở cách tiếp cận ngay từ đầu. Theo anh, phần lớn chủ nhà khi làm việc với nhà thầu chỉ tập trung vào một tiêu chí duy nhất: đơn giá xây dựng trên mét vuông. Ai báo thấp hơn thì có lợi thế. Trong khi đó, để tính được chi phí xây dựng chính xác, nhà thầu cần rất nhiều thông tin khác như quy mô công trình, công năng sử dụng, chủng loại vật tư, biện pháp thi công, mặt bằng, thiết kế kiến trúc – kết cấu…
Vấn đề là nếu nhà thầu nói đúng và đủ ngay từ đầu, đơn giá thường sẽ cao hơn, dẫn đến nguy cơ bị loại. Ngược lại, những báo giá "đơn giản" và thấp hơn lại dễ được lựa chọn, dù tiềm ẩn rủi ro phát sinh sau này. Cách tiếp cận này vô tình đẩy cả chủ nhà lẫn nhà thầu vào một cuộc chơi lệch luật.
Ở góc độ đại diện cho hơn 70 chủ nhà tham gia chương trình, anh Lê Quốc Kiên - Chuyên gia tư vấn bất động sản độc lập, giảng viên tại Khóa học kỹ năng Tự Kiểm Soát Xây Nhà chia sẻ: "Căn nhà là tài sản của đời người, chủ nhà nhiều khi để dành mười mấy hai mươi năm mới đủ tiền xây nhà, nên họ sẽ dồn mọi công sức, tâm trí vào đây. Do đó, sự kỳ vọng của chủ nhà dành cho nhà thầu là cực lớn. Đôi khi nhà thầu làm 9 việc tốt, chỉ cần 1 việc ‘hơi chưa tốt’ là dễ bị đánh giá "Cả 10 việc đều không tốt".
Anh Kiên cũng cho rằng, chủ nhà thường không biết phải đưa ra những tiêu chí gì khi làm việc với nhà thầu, nên buộc phải lệ thuộc hoàn toàn vào cách báo giá của từng bên. Mỗi nhà thầu lại sử dụng một cách tính diện tích, vật tư và biện pháp thi công khác nhau, khiến chủ nhà rối bời và không có cơ sở so sánh. Hệ quả là nhiều nhà thầu buộc phải báo giá thấp để không bị loại sớm, rồi tìm cách bù đắp bằng phát sinh trong quá trình thi công. Cuối cùng, không bên nào thực sự thắng, còn niềm tin thì dần bị bào mòn.
Từ thực tế đó, các bên tham gia đều thống nhất rằng giải pháp không nằm ở việc phân định đúng – sai, mà ở việc tạo ra một nền tảng chung để cùng làm việc ngay từ đầu. Anh Nam đề xuất sẽ giúp cộng đồng chủ nhà có 1 bảng "đề bài chung" đầy đủ để gửi cho các nhà thầu khi cần lấy báo giá: từ cách tính diện tích, danh mục vật tư, biện pháp thi công, các hạng mục đã bao gồm trong gói thầu và các hạng mục chủ nhà phải trả thêm phát sinh nếu muốn làm.. Khi có đề bài thống nhất, chủ nhà không còn bị động trước những "đáp án riêng" của từng nhà thầu, việc so sánh sẽ dựa trên nội dung và tiêu chuẩn thực chất, thay vì chỉ nhìn vào đơn giá trên mét vuông.
Ở chiều ngược lại, để xây dựng một thị trường minh bạch hơn, các chủ nhà cũng đề nghị anh em nhà thầu từng bước thống nhất các tiêu chuẩn cơ bản khi báo giá, từ cách tính diện tích, danh mục vật tư, biện pháp thi công, làm rõ những hạng mục đã bao gồm và chưa bao gồm trong gói thầu. Việc minh bạch ngay từ đầu không chỉ giúp chủ nhà dễ hiểu và dễ so sánh, mà còn bảo vệ chính nhà thầu khỏi áp lực phát sinh, tranh cãi và những đánh giá cảm tính sau khi công trình hoàn tất.
Thông điệp chung được rút ra là: đơn giá trên mét vuông không phản ánh đầy đủ giá trị của một căn nhà. Khi cả hai phía cùng thay đổi cách tiếp cận – từ mặc cả sang hợp tác dựa trên hiểu biết – mối quan hệ giữa chủ nhà và nhà thầu mới có cơ hội trở lại đúng bản chất: cùng nhau xây dựng những căn nhà tử tế, bền vững và minh bạch hơn.