Bài toán khó của ngành dừa toàn cầu
Được Hiệp hội Dừa Quốc tế (ICC) tôn vinh là "Cây của sự sống" (Tree of Life), cây dừa là biểu tượng của sự no đủ và sức sống kiên cường. Hầu như mọi bộ phận của cây - từ nước dừa, cơm dừa đến xơ dừa, lá, thân và rễ - đều mang lại giá trị thiết thực, phục vụ đời sống con người từ thực phẩm, dựng nhà, làm thuốc, tạo thu nhập. Không những thế, cây dừa còn có khả năng sống sót và phát triển mạnh mẽ ở vùng đất khắc nghiệt, trở thành hiện thân cho sức sống kiên cường, mang lại giá trị văn hóa sâu sắc cho con người.
Ngành dừa Việt Nam đang ở giai đoạn phát triển mạnh mẽ. Nước ta không chỉ sở hữu hơn 200.000 ha diện tích trồng dừa rộng lớn mà kim ngạch xuất khẩu đang hướng đến những con số kỷ lục. Hiệp hội Dừa Việt Nam dự báo trong cả năm 2025, kim ngạch xuất khẩu sản phẩm dừa Việt Nam có thể đạt 1,1-1,15 tỷ USD, tăng trưởng ấn tượng 20-25% so với năm 2024. Theo báo Điện tử Chính phủ, cây dừa đang là nguồn thu nhập cho khoảng 389.530 hộ nông dân tính đến năm 2025.
Không chỉ là bệ đỡ kinh tế cho khoảng 100 triệu nhà sản xuất và người lao động trong ngành, cùng với hơn 700 triệu người đang tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị (theo số liệu năm 2023 của International Coconut Community), cây dừa còn đảm nhận một sứ mệnh sinh thái cấp bách. Trước thách thức của biến đổi khí hậu, vườn dừa đóng vai trò như 'nhà máy' hấp thụ carbon - trung bình 1ha dừa mỗi năm có hấp thụ được 70 đến 75 tấn CO2, theo Tạp chí Tài chính - và lá chắn kiên cố chống xâm nhập mặn. Vì vậy, chiến lược bảo tồn và phát triển vùng nguyên liệu dừa chính là chìa khóa then chốt để mở ra một tương lai cân bằng và phát triển bền vững.
Dẫu vậy, ngành công nghiệp dừa toàn cầu, đặc biệt ở châu Á - Thái Bình Dương vốn là trung tâm sản xuất hơn 80% lượng dừa của thế giới, đang đối mặt với thực trạng thiếu hụt nguồn cung nghiêm trọng do lão hóa vườn dừa tại các quốc gia sản xuất chính.
Nhiều quốc gia trồng dừa trọng điểm có ngành dừa lâu đời như Indonesia, Fiji, Samoa và Quần đảo Solomon đang đối mặt với vấn đề tuổi thọ cây trồng ngày càng cao. Trong đó, tại Indonesia, 76,1% cây dừa đang cho thu hoạch nhưng 11,6% đã già cỗi; Fiji đối mặt tình trạng 35% cây già cỗi, chỉ 20% cây non; Trong khi đó tại Samoa, hơn 50% trong tổng 2.237.000 cây đã trên 30 tuổi, và trong đó 38% vượt ngưỡng này; còn Quần đảo Solomon, khoảng 60% trong hơn 9,9 triệu cây đang cho thu hoạch là cây già cỗi, đe dọa năng suất dài hạn.
Và tại thủ phủ của ngành dừa Việt Nam, Bến Tre (nay thuộc Vĩnh Long), câu chuyện này cũng không phải là ngoại lệ.
Về môi trường, xâm nhập mặn năm 2024 đã lan sâu hơn 40km với độ mặn 4‰, đe dọa năng suất và chất lượng trái dừa; canh tác lạm dụng hóa chất lâu năm gây suy thoái đất, ô nhiễm nước và mất cân bằng sinh thái, trong khi tỷ lệ đất hữu cơ chỉ đạt 0,4% (2016). Hơn nữa, hơn 30.000 ha vườn dừa sẽ lão hóa trong 5-10 năm tới, đòi hỏi tái canh khẩn cấp để đảm bảo chuỗi cung ứng liên tục, tránh ảnh hưởng đến thu nhập nông hộ và cạnh tranh ngành.
Về kinh tế - xã hội, sản xuất nhỏ lẻ khiến nông dân yếu thế đàm phán, dễ rơi vào "được mùa mất giá", thu nhập bấp bênh, khó tiếp cận vốn và công nghệ hiện đại, dẫn đến sản lượng thiếu ổn định. Đồng thời, thị trường toàn cầu (EU, Bắc Mỹ, Nhật Bản) siết chặt hàng rào phi thuế quan, đòi hỏi minh bạch chuỗi cung ứng, lao động và dấu chân carbon. Các tiêu chuẩn và chứng nhận liên quan đến Organic, tín chỉ Carbon, chống phá rừng (EUDR) và cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) dần trở thành điều kiện bắt buộc, buộc doanh nghiệp chuyển đổi nhanh để tránh bị loại khỏi chuỗi giá trị quốc tế.
Doanh nghiệp Việt tiên phong hành động vì "Cây của sự sống"
Trước thực trạng cấp bách này, Công ty Cổ phần Xuất Nhập Khẩu Bến Tre (Betrimex) - một doanh nghiệp Việt Nam chuyên sâu về chế biến và xuất khẩu sản phẩm dừa - đã sớm nhận diện vấn đề và tiên phong hành động từ những năm 2015, 2016 với Dự án "Tái sinh vườn dừa - Xanh hóa tương lai" (2015-2026).
Công ty tập trung vào các tỉnh thuộc khu vực sinh thái dừa trọng điểm của Đồng bằng sông Cửu Long, bao gồm Bến Tre, Trà Vinh (nay là Vĩnh Long), nơi có truyền thống trồng dừa lâu đời nhưng đang chịu tác động nặng nề từ lão hóa vườn cây.
Hành trình của Betrimex được chia thành hai giai đoạn rõ rệt. Giai đoạn 1 (2015-2022) khởi động với dự án "10.000 ha vườn dừa hữu cơ cho nông dân" bắt đầu từ năm 2016, nhằm chuyển đổi dần các vườn dừa truyền thống sang mô hình hữu cơ bền vững, giúp nâng cao chất lượng nguyên liệu và thu nhập cho nông dân.
Đến giai đoạn 2 (2023-2026), Betrimex đột phá bằng việc ứng dụng công nghệ hiện đại và tái canh chiến lược vườn dừa, kết hợp giữa trồng mới, xen canh và phục hồi đất đai để đảm bảo nguồn cung lâu dài.
Sau hơn 10 năm, thành quả đáng tự hào nhất của hành trình này chính là việc xác lập thành công 15.000 ha vườn dừa đạt chứng nhận hữu cơ quốc tế, tạo ra vùng nguyên liệu xanh, bền vững và nâng tầm giá trị trái dừa Việt Nam trên thị trường toàn cầu.
Song hành cùng việc mở rộng diện tích, Betrimex đã đưa mô hình Thương mại công bằng (Fairtrade) trở thành trụ cột trong mối quan hệ với cộng đồng. Hiện nay, mô hình này đã được nhân rộng thành công tại 4 Hợp tác xã chiến lược bao gồm Thạnh Phú Đông, Long Mỹ, Cẩm Sơn và Hưng Lễ. Thông qua cơ chế này, nông dân không chỉ được bảo vệ bởi mức giá tối thiểu mà còn được hưởng lợi trực tiếp từ Quỹ phúc lợi Fairtrade (Fairtrade Premium). Đây là nguồn lực tài chính quý giá được các Hợp tác xã chủ động quản lý và tái đầu tư vào các công trình phúc lợi địa phương như giáo dục, y tế và nâng cấp hạ tầng sản xuất, giúp cải thiện toàn diện chất lượng cuộc sống cho các hộ thành viên.
Hướng tới giai đoạn 2025-2026, Betrimex đang chuẩn bị cho một bước nhảy vọt về chuyển đổi số thông qua việc ứng dụng hệ thống IoT vào canh tác thực địa. Bằng cách lắp đặt các cảm biến thông minh để theo dõi dữ liệu đất, nước và dự báo sớm xâm nhập mặn, doanh nghiệp giúp nông dân chuyển dịch sang mô hình canh tác dựa trên dữ liệu thay vì dựa vào kinh nghiệm cảm tính. Trong tương lai, nền tảng này còn được tích hợp sâu vào ứng dụng Farmer App với các giải pháp Fintech, cho phép bảo lãnh tín dụng và hỗ trợ vốn vay dựa trên lịch sử canh tác uy tín của từng hộ dân.
Sau hơn một thập kỷ kiên trì thực hiện, dự án "Tái sinh vườn dừa - Xanh hóa tương lai" của Betrimex đã được vinh danh tại giải thưởng Human Act Prize (HAP) 2025 ở hạng mục "Dự án bền vững".
Khoảnh khắc đại diện Betrimex lên sân khấu nhận giải không chỉ là sự công nhận cho một dự án cụ thể mà còn ghi dấu hành trình bền bỉ, góp phần nâng tầm ngành dừa Việt Nam trên bản đồ thế giới.
Giải thưởng này không chỉ vinh danh một dự án, mà xác lập một chuẩn mực mới cho Nông nghiệp Việt Nam: Hệ sinh thái tích hợp Agtech - Foodtech - Fintech. Betrimex đã chứng minh rằng 'Làm nông' hiện đại là cuộc chơi của nông nghiệp chính xác nhờ vận dụng khoa học dữ liệu, bền vững nhờ kinh tế tuần hoàn và tài chính bền vững.
Ông Trần Công Thắng, Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN&MT), thành viên Ban Giám khảo HAP 2025 đánh giá: "Ở lĩnh vực nông nghiệp, tôi ấn tượng với Dự án "Tái sinh vườn dừa - Xanh hóa tương lai" khi Betrimex sở hữu 15.000 ha dừa được sản xuất hữu cơ".
Dự án "Tái sinh vườn dừa - Xanh hóa tương lai" không chỉ giải quyết hiệu quả vấn đề lão hóa vườn dừa mà còn mở ra hướng đi mới cho ngành nông nghiệp Việt Nam giữa biến đổi khí hậu và hội nhập quốc tế. Betrimex đang góp phần quan trọng duy trì "Cây của sự sống" cho các thế hệ hôm nay và mai sau, đồng thời chuyển mình thành Trung tâm Đổi mới Sáng tạo và Nhà Cung cấp Giải pháp hàng đầu cho ngành dừa, hướng tới xây dựng ngành dừa Việt Nam cạnh tranh công bằng, mang bản sắc riêng và được tôn trọng trên trường quốc tế nhờ chất lượng, minh bạch cùng cam kết bền vững.