Trong những câu chuyện trà dư tửu hậu hay những buổi xem mắt, cụm từ "Môn đăng hộ đối" thường được nhắc đến như một tiêu chuẩn khắt khe, đôi khi bị gán mác là thực dụng hay phân biệt giàu nghèo. Người trẻ vin vào tình yêu để phản bác, người già vin vào kinh nghiệm để răn đe. Nhưng thực chất, "Môn đăng hộ đối" có đơn thuần chỉ là so sánh tài sản hay quyền thế? Hãy thử một lần lật lại những trang sách cũ, nhìn vào kiến trúc của những nếp nhà xưa để hiểu gốc rễ của câu nói này. Hóa ra, đằng sau bốn chữ ấy là cả một nghệ thuật sắp đặt cuộc đời, để hai con người xa lạ có thể cùng nhau đi đến đầu bạc răng long mà không bị gãy gánh giữa đường vì những chênh lệch vô hình.
Nếu có dịp lạc bước vào những khu phố cổ hay xem những thước phim dã sử, bạn sẽ thấy trước cổng những dinh thự lớn thường có hai khối đá đặt hai bên, và trên xà ngang cửa có những núm gỗ hoặc đá nhô ra. Đó chính là nguồn gốc thực tế và mộc mạc nhất của thành ngữ này. "Môn đăng" (門當) chính là cặp đá kê chân cửa. Ngày xưa, nhìn vào "Môn đăng" là biết ngay vị thế gia chủ: Nhà quan văn thường dùng đá hình tròn (tượng trưng cho nghiên mực, sự mềm mỏng), nhà quan võ lại dùng đá hình vuông (tượng trưng cho chiến ấn, sự cương trực), còn thường dân hay thương nhân thì chỉ dùng đá trơn đơn giản. Còn "Hộ đối" (戶對) là những khối hình lục giác hoặc tròn trang trí trên xà cửa. Số lượng "Hộ đối" càng nhiều, phẩm hàm của gia chủ càng cao.
Người xưa dựng vợ gả chồng, việc đầu tiên là nhà trai đến nhà gái (hoặc ngược lại) ngước mắt nhìn cổng nhà. Nếu nhà bên này có "Môn đăng" hình vuông, nhà bên kia cũng hình vuông; bên này có bốn "Hộ đối", bên kia cũng tầm bốn cái – ấy là sự tương xứng. "Cửa" và "Nhà" đối nhau, nghĩa là gia thế, nề nếp, và môi trường giáo dục của hai bên tương đồng. Khởi thủy của "Môn đăng hộ đối" không mang ý nghĩa chia rẽ tình yêu, mà nó là một sự sàng lọc tự nhiên để đảm bảo sự bền vững. Bởi lẽ, người xưa tin rằng, hai con người lớn lên trong hai môi trường giống nhau, ăn những bữa cơm có quy tắc giống nhau, nhìn cha mẹ đối nhân xử thế theo cách giống nhau thì khi về chung một nhà, họ sẽ ít va chạm, ít xung đột văn hóa hơn.
Thời gian trôi đi, những phiến đá trước cửa nhà có thể đã mòn hoặc biến mất trong kiến trúc hiện đại, nhưng cái hồn cốt của "Môn đăng hộ đối" thì vẫn len lỏi sống động trong từng mái ấm, chỉ là nó khoác lên mình một tấm áo mới mang tên: Sự đồng điệu về giá trị sống.
Chúng ta không còn sống trong thời phong kiến để bắt buộc quan phải lấy quan, giàu phải lấy giàu. Nhưng thực tế phũ phàng chứng minh rằng, chàng hoàng tử và nàng lọ lem thường chỉ hạnh phúc trong trang cuối của cuốn truyện cổ tích. Khi gấp sách lại, đời thực mở ra với vô vàn những khác biệt không thể lấp đầy chỉ bằng tình yêu. Một cô gái lớn lên trong gia đình tri thức, coi trọng việc đọc sách và sự tĩnh lặng, sẽ rất khó để hòa hợp với một chàng trai trưởng thành từ môi trường chợ búa, coi trọng sự ồn ào, bạt mạng, dù anh ta có giàu nứt đố đổ vách. Đó là sự lệch pha về "Môn đăng hộ đối" trong tâm thức.
Ngày nay, cái "Môn" và cái "Hộ" mà chúng ta cần soi chiếu chính là tầm nhìn và nề nếp gia phong. Môn đăng hộ đối thời nay là khi hai bạn cùng nhìn về một hướng. Là khi bạn nói chuyện về việc đầu tư cho con học trường quốc tế, anh ấy không gạt đi bảo "vẽ chuyện, tốn tiền". Là khi bạn muốn dành ngày Tết để đi du lịch nghỉ ngơi, còn gia đình chồng lại muốn con dâu phải ở nhà quần quật ba ngày Tết mới là hiếu đạo. Những cái nhỏ nhặt ấy, nếu không "đăng" không "đối", lâu ngày sẽ tích tụ thành những vết nứt lớn làm sập cả ngôi nhà hôn nhân.
Sự tương xứng về kinh tế cũng quan trọng, nhưng sự tương xứng về trình độ học vấn và phông văn hóa còn quan trọng gấp bội. Hai người có cùng tầng nhận thức sẽ dễ dàng thông cảm cho công việc của nhau, dễ dàng tìm thấy tiếng nói chung trong cách nuôi dạy con cái. Hãy tưởng tượng, sau một ngày làm việc mệt mỏi, người vợ muốn chia sẻ về một cuốn sách hay, một dự án nghệ thuật, nhưng người chồng lại chỉ quan tâm đến việc hôm nay nhậu ở đâu, đề về bao nhiêu. Sự cô đơn trong chính căn nhà của mình mới là điều đáng sợ nhất. Đó là cái giá của việc "lệch cửa".
Tuy nhiên, nói đi cũng phải nói lại, "Môn đăng hộ đối" không phải là rào cản để chúng ta thực dụng hóa tình yêu, đòi hỏi đối phương phải có nhà lầu xe hơi ngay từ vạch xuất phát. Sự "tương xứng" ở đây còn nằm ở ý chí tiến thủ. Một chàng trai có thể xuất thân nghèo khó, nhưng anh ta có trí tuệ, có sự tu dưỡng và khát vọng vươn lên, thì đó hoàn toàn là người "môn đăng hộ đối" với một cô gái có nền tảng tốt nhưng biết trân trọng giá trị con người. Sự cân bằng động này mới là thứ bền vững nhất.
Suy cho cùng, hôn nhân giống như hai người cùng chèo một con thuyền. Nếu một người chèo quá nhanh, một người chèo quá chậm; hoặc một người muốn ra khơi, một người chỉ muốn neo đậu ở bến bờ an toàn, thì con thuyền ấy sẽ chỉ xoay vòng tại chỗ hoặc lật úp trước sóng gió. "Môn đăng hộ đối" hiểu theo cách nhân văn nhất, chính là tìm một người bạn đồng hành vừa vặn với mình. Vừa vặn về cách ăn nết ở, vừa vặn về cách nhìn đời, và vừa vặn cả trong những giấc mơ về tương lai. Đừng vội trách người xưa khắt khe, bởi "nồi nào úp vung nấy" muôn đời vẫn là chân lý để giữ lửa cho một bếp ấm an yên.