Trong ký ức nhiều thế hệ, Trung thu hiện lên bằng mùi bánh nướng bánh dẻo, tiếng trống lân, đèn ông sao và một mâm cỗ đủ đầy trái chín. Giữa mâm cỗ ấy, chú "chó bưởi" xù lông từ những dải tép bưởi, mắt hạt nhãn, thêm chiếc lưỡi đáng yêu bằng cà rốt, thắt nơ xinh xẻo luôn khiến lũ trẻ reo lên thích thú.
Hỏi vì sao mâm cỗ lại hay có chó bưởi, câu trả lời không nằm ở một lý do duy nhất mà là sự giao thoa giữa mùa vụ bưởi đúng độ, thói quen tiết kiệm của người Việt, niềm tin phong thủy về bạn đồng hành canh giữ, và cả lớp nghĩa truyền thuyết gắn với Chú Cuội - nơi con chó được tôn vinh vì sự trung thành, hy sinh.
"Chó bưởi" sinh ra từ mùa quả và nếp nhà tiết kiệm
Trung thu rơi vào lúc bưởi vào vụ, quả to, múi ngọt, vỏ dày, thơm lâu. Người xưa trông trăng cũng là trông mùa, mâm cỗ vì vậy "ăn theo" nông lịch: Bưởi, na, hồng, cốm… Trong bối cảnh đồ chơi thời xưa còn ít, mọi thứ quý ở sự tận dụng. Ở làng quê, năm nào được mùa, sân nhà thơm mùi vỏ bưởi, mẹ bổ bưởi bày mâm, trẻ con tranh nhau múi đẹp.
Một quả bưởi chỉ cần khía tỉa khéo một chút là thành hình chú chó chi chít "lông" từ những dải tép bưởi, thêm đôi mắt bằng hạt nhãn, cái mũi bằng hạt na, chiếc lưỡi cam bằng miếng cà rốt. Vừa bày đẹp, vừa ăn được, lại thơm nhà. Văn hóa tiết kiệm của người Việt thể hiện ngay trên mâm cỗ: Không phô trương, không lãng phí, tận dụng cái có sẵn của vườn nhà để tạo nên trò vui cho con trẻ. Chó bưởi vì thế vừa là món "đồ chơi" thủ công, vừa là món quả mùa - một công hai việc.
Mâm cỗ trông vui mắt, bọn trẻ có "đồ chơi" xịn mà chẳng tốn tiền, phá cỗ xong cả nhà chia múi ăn, vỏ phơi tiếp để gội đầu hoặc đốt xua muỗi. Cái lối sống "không bỏ phí" ấy chính là nền tảng để chó bưởi giữ chỗ: Đồ nhà trồng được, dễ làm, sạch sẽ và tiết kiệm. Ở đô thị hôm nay, dù trái cây nhập khẩu nhiều, người ta vẫn chủ ý chọn bưởi cho đúng mùa, đúng tinh thần dân dã của Tết trông trăng.
Chuyện chú chó trung thành đến sự tích Chú Cuội
Trong nếp nghĩ Việt, con chó là bạn đồng hành thân thiết: Trông cổng, báo khách, báo nguy, "khuyển mã tri gia". Đêm rằm, mâm cỗ bày trước sân, lũ trẻ rước đèn, người lớn bày biện - đặt một "chú chó" lên mâm như có người bạn giữ lộc, xua điều không may, gọi bình an về nhà. Lớp nghĩa ấy được dân gian bồi đắp bằng một câu chuyện đẹp về Chú Cuội.
Chuyện kể rằng khi vợ Cuội mất, con chó trung thành đã tình nguyện hiến ruột mình cho nàng sống lại. Sau đó, Cuội nặn bộ ruột bằng đất sét đặt vào bụng và kỳ lạ thay, chú chó cũng hồi sinh. Từ nghĩa cử ấy, người Việt mỗi mùa rằm tháng Tám lại làm chó bưởi đặt lên mâm, như một cách tri ân sự trung thành, tôn vinh lòng nghĩa tình và nhắc nhau về ơn cứu mạng. Thế nên với nhiều gia đình, chó bưởi không chỉ để làm cảnh cho trẻ vui mà còn là một "ký hiệu" đẹp: Mâm cỗ có chó tức mâm cỗ có người bạn canh chừng, có sự nhớ ơn và có câu chuyện để kể với con.
Mùi hương, ký ức và bài học gắn kết gia đình
Vỏ bưởi chứa tinh dầu, mùi thơm nhẹ và bền. Khi ta tỉa vỏ thành "lông", mùi ấy lan khắp hiên nhà, át đi hơi ẩm của gió thu, đuổi côn trùng, khiến mâm cỗ "thơm nhà" đúng nghĩa. Nhiều người bảo ký ức Trung thu bắt đầu từ mùi bưởi - thứ mùi "sạch sẽ" của gian bếp Việt.
Nhưng chó bưởi không chỉ là mùi. Nó còn là cách để người lớn và trẻ nhỏ cùng làm việc: Bà cẩn thận khía vỏ, mẹ cắm tăm làm chân, bọn trẻ chuyền tay hạt nhãn làm mắt, đứa nhỏ cười nắc nẻ khi "con chó" đứng vững. Đấy là phiên bản con chó thời xưa được các bà các mẹ hay làm. Chó bưởi bây giờ được mọi người nâng cấp lên phiên bản chỉ toàn tép bưởi "lông xù", gắn thêm nơ nhìn xinh xắn và rất đáng yêu. Bài học rút ra rất đời thường: Khéo tay, kiên nhẫn, biết trân trọng công sức và thấy mình là một phần của mâm cỗ gia đình. Trong thời đại đồ chơi nhấp nháy mua là có, sự tham gia này mới là điều định nghĩa "Tết của thiếu nhi": Các con không chỉ được phát bánh, phát đèn mà còn được góp tay làm nên niềm vui.
Đối với trẻ con, Trung thu hấp dẫn vì có đồ chơi và hình thù bắt mắt. Chó bưởi tròn trịa, "lông" xù xì, đôi mắt đen láy, cái đuôi lúc lắc - nhìn vui ngay. So với những tạo hình cầu kỳ như "lân bưởi", "thỏ bưởi", con chó dễ dựng hơn, ít rủi ro "xịt". Chỉ cần một trái bưởi, vài chiếc tăm, dăm cánh lá bưởi, hạt nhãn là đủ. Cái "dễ" ấy khiến chó bưởi trở thành lựa chọn phổ biến, quen mắt đến mức "thiếu là nhớ". Khi mạng xã hội phát triển, trào lưu làm chó bưởi quay trở lại, nhiều gia đình thành phố cũng học theo, biến bàn ăn chung cư thành "sân bày mâm cỗ" nho nhỏ.
Dân dã mà hợp phong thủy: Đủ đầy - hút lộc - vui mắt
Mâm cỗ Trung thu truyền thống thường chọn trái đúng mùa: Bưởi, hồng, na, chuối, cốm… Bưởi tượng trưng cho viên mãn, múi đều, quả tròn - nhìn đã thấy "đủ". Biến bưởi thành chó, mâm cỗ có thêm lớp nghĩa: Chó là biểu tượng trung thành, dương khí mạnh, "giữ nhà giữ của". Vì vậy nhiều nhà tin rằng chó bưởi đặt ở trung tâm mâm giúp quy tụ sinh khí, "trấn" nhẹ cho bữa cỗ trẻ con bớt xô bồ, đồng thời gọi may mắn cho mùa làm ăn mới sau rằm.
Ở góc thẩm mỹ, chó bưởi giải quyết một chuyện thực tế: Mâm đầy trái tròn dễ… na ná nhau; thêm một hình khối "có mặt có đuôi" khiến bố cục sống động, trẻ con nhìn là muốn kể chuyện. Đó là "phong thủy thường ngày": Đủ đầy, ấm cúng, tươi vui - không cầu kỳ nghi lễ mà vẫn có ý niệm tốt lành.
Bày chú chó vào vị trí trung tâm, xung quanh là bánh nướng bánh dẻo, hồng, na, cốm; nếu cần, lót lá chuối hoặc mẹt tre cho đúng chất mâm cỗ quê. Làm xong, mùi bưởi lan khắp nhà; phá cỗ xong bóc múi chia nhau; phần vỏ gom phơi dùng gội đầu, đun nước xông hoặc đốt đuổi muỗi. Vòng đời khép kín này khiến chó bưởi vừa hữu ích vừa… không tạo rác, hợp xu thế sống xanh của các gia đình trẻ. Chính vì dễ làm, ít tốn kém mà hiệu quả thị giác cao, chó bưởi gần như "bất bại" khi cần một điểm nhấn trung thu.
Trung thu đi qua nhiều đổi thay: Đèn điện thay đèn nến, bánh "mix" vị hiện đại, mâm cỗ thêm kẹo mứt ngoại. Nhưng con chó bưởi vẫn ở lại, như một neo ký ức. Trung thu hiện đại có thể nhiều ánh đèn và món mới, nhưng chó bưởi vẫn ở lại vì nó đại diện cho cách người Việt nhìn niềm vui: Giản dị, biết ơn, không phô trương. Nó gom đủ bốn điều ai cũng cần trong đêm rằm: Vui vì hình thù ngộ nghĩnh, thơm vì mùi vỏ bưởi, đủ vì trái đúng mùa, và quây quần vì mọi người cùng làm. Thêm lớp nghĩa của Chú Cuội và chú chó trung thành, mâm cỗ có câu chuyện để kể - câu chuyện về lòng biết ơn và sự gắn bó.
Nó nhắc chúng ta rằng bản chất của Tết trông trăng không nằm ở sự đắt tiền, mà ở cảm giác sum họp. Vì thế, khi bạn bày mâm cỗ năm nay, hãy thử cùng con trẻ làm một chú chó bưởi. Cần lắm chỉ là một trái bưởi và một buổi chiều rảnh. Khi chú chó đứng vững giữa mâm, bạn sẽ thấy Trung thu "đủ" theo cách rất Việt: Đủ hương, đủ vị, đủ nghĩa và đủ tiếng cười. Khi mùi bưởi lan ra bếp, tiếng cười lan ra sân, bạn sẽ hiểu vì sao "chó bưởi" không bao giờ lỗi mốt: Bởi nó là niềm vui dễ chạm nhất của một mùa trăng.