Vị vua bị xem là vô dụng, nhưng lại được chuyên gia đánh giá ngang Khang Hy: Quang Tự rốt cuộc đã làm gì?

Quang Tự thường bị miêu tả như một vị vua bạc nhược, không quyền không lực, một đời bị Từ Hi khống chế. Nhưng khi nhìn lại lịch sử cận đại Trung Quốc, nhiều học giả bất ngờ chỉ ra: ảnh hưởng của Quang Tự đối với tiến trình hiện đại hóa còn sâu sắc hơn cả hai vị hoàng đế nổi tiếng là Ung Chính và Càn Long.

Vì sao một vị vua tưởng chừng "bất lực" lại được đánh giá cao đến vậy?

Khang Hy - chuẩn mực quyền lực phong kiến Trung Hoa mà ai cũng khó vượt

Nhà Thanh tồn tại hơn 260 năm, trong đó ba cái tên được nhắc đến nhiều nhất luôn là Khang Hy, Ung Chính và Càn Long. Khang Hy được xem là bậc minh quân hiếm có trong lịch sử nhà Thanh, bởi những thành tựu mà ông để lại trải rộng trên cả lĩnh vực chính trị, quân sự lẫn văn hóa.

Ông là người dẹp loạn Tam Phiên, trừ bỏ thế lực của Ngô Tam Quế, qua đó thống nhất lại quyền lực trung ương vốn bị chia cắt. Việc hoàn chỉnh lãnh thổ, trong khi những chiến dịch thân chinh chống Cát Nhĩ Đan cùng chính sách liên hôn đã ổn định quan hệ với các bộ tộc vùng biên, củng cố nền an ninh lâu dài. Hoàng đế Khang Hy và nhà Thanh đã giao tranh với người Nga ở vùng Hắc Long Giang, dẫn đến cuộc vây hãm pháo đài Yaksa (Albazin), kết thúc bằng Hiệp ước Nerchinsk (1689) xác định biên giới. Không chỉ vậy, Khang Hy còn giảm thuế khóa, nhẹ lao dịch, tạo nền tảng thịnh trị cho thời đại kéo dài gần một thế kỷ sau đó. Những di sản văn hóa và khoa học lớn như Từ điển Khang Hy hay Hoàng dư toàn lãm đồ càng củng cố hình ảnh một vị minh quân toàn tài.

Với đóng góp đồ sộ như vậy, gần như không ai nghĩ rằng một vị hoàng đế cuối triều Thanh như Quang Tự lại có thể được đem ra đặt lên cùng bàn cân. Thế nhưng, lịch sử đôi khi ưa đảo chiều và câu chuyện về Quang Tự chính là minh chứng rõ rệt cho điều đó.

Quang Tự – vị vua bị xem là "vô dụng", nhưng là người dám lay chuyển cả triều đại

Nếu lịch sử nhà Thanh đầu thời kỳ luôn nhắc đến những cái tên như Khang Hy, Ung Chính, Càn Long, thì cuối thời Thanh, cái tên Quang Tự lại thường bị bao phủ bởi định kiến như yếu đuối, bất lực, không đủ quyền lực để xoay chuyển cục diện. Nhưng sự thật, trong bối cảnh Trung Quốc rơi vào thời điểm nguy nan nhất, chính Quang Tự lại là người đầu tiên dám làm điều chưa từng có tiền lệ là lay chuyển cả một đế chế trì trệ bằng tư tưởng cải cách mạnh mẽ.

Sau thất bại nặng nề trong Chiến tranh Giáp Ngọ, Quang Tự thấu hiểu câu nói khiến cả quốc gia rúng động: "Lạc hậu thì sẽ bị đánh." Và từ đó, ông bắt đầu một con đường mà nhiều đời hoàng đế trước không dám bước chân vào.

Vị hoàng đế dám mở cửa, dám thay đổi, dám thách thức cả truyền thống hơn 200 năm

Quang Tự trọng dụng Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu là hai nhân vật tiên phong của phong trào Duy Tân giúp mở ra chuỗi cải cách hướng thẳng tới tận gốc rễ của chế độ. Ông cải tổ quân đội, bắt đầu thay thế mô hình Bát Kỳ vốn đã mục nát bằng mô hình quân sự phương Tây hiện đại; đưa súng ống mới vào huấn luyện; khuyến khích học tập khoa học phương Tây.

Tầm nhìn của ông không dừng lại ở võ bị. Quang Tự cho phép dân mở báo, nới lỏng ngôn luận là điều mà chưa từng có vị hoàng đế Thanh triều nào chấp nhận. Dân chúng được trực tiếp gửi kiến nghị lên triều đình, và cánh cửa từng khép kín suốt hơn 200 năm bỗng mở toang đón luồng gió mới từ phương Tây.

Những cải cách ấy không chỉ là sự thay đổi đơn lẻ. Chúng là nỗ lực của một vị vua trẻ muốn kéo cả một đế chế cồng kềnh bước vào thời đại mới.

Dấu ấn lớn nhất: đặt nền móng cho giáo dục hiện đại của Trung Quốc

Điều ít người biết là Quang Tự chính là người đã sáng lập tiền thân của Đại học Bắc Kinh là "Kinh sư Đại học Đường".

Ông nhận ra rằng cải cách chỉ thành công khi có nhân tài. Vì vậy, ngay trong những tháng đầu của phong trào Duy Tân, ông lập nên ngôi trường đại học kiểu mới đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc, gửi học sinh đi du học bằng ngân sách triều đình, và đặt nền móng cho thế hệ trí thức mới.

Dù biến pháp thất bại, nhưng hàng loạt học giả và nhà tư tưởng lớn sau này đều có dấu ấn của Kinh sư Đại học Đường.

Nếu Khang Hy được nhớ đến với sự hoàn chỉnh của văn trị, võ công, thì Quang Tự lại là người mở ra một con đường hoàn toàn mới: cải cách thể chế, học hỏi phương Tây, đào tạo nhân tài và thức tỉnh ý thức dân tộc. Những bước đi ấy táo bạo đến mức chưa từng có bất kỳ hoàng đế Thanh triều nào dám thực hiện trước ông. Quang Tự không chỉ muốn chỉnh đốn triều chính, mà còn muốn kéo cả đất nước bước ra khỏi chiếc vỏ cô lập đã kéo dài suốt hơn hai thế kỷ, tiến gần hơn với văn minh thế giới.

Một hoàng đế có tầm nhìn nhưng thất bại bởi… lòng người

Thế nhưng, một hoàng đế có tầm nhìn chưa chắc đã có quyền lực để thực thi điều mình mong muốn. Quang Tự đầy nhiệt huyết, nhưng lại thiếu nền tảng quyền lực thực tế để chống lại những thế lực đang siết chặt triều đình. Ông quá nhân hậu và dễ tin người, đặt sai niềm tin vào Viên Thế Khải, và quan trọng nhất là không thể kiềm chế ảnh hưởng của Từ Hi Thái hậu vốn là người nắm quyền sinh sát trong triều. Chính ba điểm yếu chí mạng ấy đã khiến con đường cải cách mà ông kỳ vọng trở nên dang dở, để rồi lịch sử phải ghi lại một trong những thất bại đáng tiếc nhất của Thanh triều.

Khi một hoàng đế chỉ có danh mà không có quyền, cải cách tất yếu bị bóp nghẹt. Nhưng thất bại ấy không xóa đi giá trị lịch sử của ông. Bởi chính Quang Tự là người đầu tiên kéo cánh cửa Trung Quốc nhìn ra thế giới, gieo hạt giống cho cải cách, sau này trở thành phong trào cách mạng làm thay đổi cả quốc gia.

Theo Sohu và Sina, nhiều chuyên gia cho rằng: "Ảnh hưởng lịch sử của Quang Tự có thể sánh ngang Khang Hy."

Ông không phải minh quân theo chuẩn mực truyền thống. Nhưng ông là người mở đường cho Trung Quốc hiện đại hóa. Một vị vua tưởng như yếu đuối, lại đặt nền móng cho sự trỗi dậy của một dân tộc sau này.

Đôi khi, lịch sử không chỉ thuộc về những người chiến thắng mà thuộc về những người dám thay đổi trong khoảnh khắc khó khăn nhất. Quang Tự chính là một trong số đó.

Theo Sohu, Sina, 163